werk in ontwikkeling

1. Inleiding

Duodji is een Noord-Samisch woord dat zich moeilijk laat vertalen. Kunstnijverheid of ambachtskunst komt in de buurt maar Duodji gaat verder. Het is ook een Samische manier van leven, een uiting van culturele identiteit en verbondenheid met de gemeenschap. Het is ook een manier om de wereld en de werkelijkheid te zien. Ik zal het woord duodji meestal onvertaald laten.
De persoon die duodji uitoefent wordt duojár genoemd, ambachtsman of vrouw.

Lars Pirak, mes

Duodji vindt zijn oorsprong in alledaags handwerk. Dit ambacht is nauw verbonden met de traditionele Samische kennis, die van generatie op generatie wordt doorgegeven 1. Vroeger werden bijvoorbeeld de meeste kledingstukken (gákti) thuis gemaakt. Het basismateriaal kwam van rendieren en andere pelsdieren, en zowel kleding als schoenen werden vervaardigd uit bont, huiden en pezen. Kalfsleer en stoffen van katoen en wol, evenals garen voor bandweven, werden gekocht bij handelaren. Tegenwoordig worden gákti nog steeds gemaakt van stof en kalfsleer, maar vaak worden ook materialen zoals zijde, fluweel, denim en diverse synthetische mengsels gebruikt. Ook voor andere vormeen duodji is het gebruik van voorhanden en natuurlijke materialen uitgangspunt.

Veel duodji-objecten dragen kennis in zich over het verleden. Ze vertellen over de relaties tussen mensen, over de relatie tussen mens en natuur, over ambachtelijke vaardigheden en over esthetisch besef. Het heeft bovendien een spirituele betekenis en waarde gehad, en heeft die nog steeds. Moderne ontwerpers passen vaak één of meerdere elementen van de gákti toe of vernieuwen deze. Hierbij spelen z met vorm, patroon en materiaal om hun unieke moderne Samische identiteit uit te drukken.

1.1. Dáidda - Kunst

Guodji onderscheidt zich van het Noord-samische dáidda dat we kunnen vertalen met 'kunst' Tijdens de Sámi bewustwordingsbeweging in de jaren 70 voelden kunstenaars de noodzaak om samen te komen en een passende naam voor hun beroep te vinden; zo ontstonden de termen dáiddár (kunstenaar) en dáidda (kunst) 2. Het werk van veel kunstenaars is evenwel niet los te zien van de duodji. Kunstenaars zoals Britta Marakatt-Labba en Outi Pietski borduren hier duidelijk op voort.

1.2. Symbool

Begin jaren zeventig van de vorige eeuw werd duodji een onderdeel van het maatschappelijke debat, een middel om zich te verzetten tegen assimilatiepolitiek en een manifestatie van de vitaliteit van de Samische cultuur, terwijl het tegelijkertijd trouw bleef aan tradities.

Hilde Marie Lund

Duodji is een van de symbolen van het Samische volk geworden, een visueel element van hun cultuur, wat heeft geleid tot een krachtige heropleving ervan. Binnen de Samische beweging werd duodji gepolitiseerd en werd de gákti (traditionele Samische-kleding) een van de sterkste symbolen. Door de gákti te dragen tijdens bijeenkomsten en evenementen werd een duidelijk politiek statement afgegeven. Tegelijkertijd was het een teken van verbondenheid. Het traditionele gebruik van de gákti bij familiefeesten en bijeenkomsten bleef daarbij gewoon voortbestaan (Harlin 2019).

De Samische cultuur kenmerkt zich door een levende traditie. Dat geldt ook voor de producten die door de duodjar worden gemaakt. Of zoals Valkeapää het stelt:

2. Gákti

Gakti Kautokeino

De gákti is het Noord-Samische woord voor de traditionele Samische klederdracht (Noors: kofte). Het bestaat uit het kledingstuk zelf, een riem, een hoofddeksel, schoenen, schoenveters en – afhankelijk van de regio waar gákti wordt gedragen – een afneembare sjaal of een kraag, evenals verschillende soorten sieraden, ornamenten en tassen. Gákti wordt gezien als een fascinerend en kleurrijk onderdeel van de Samische cultuur en is een van de meest centrale symbolen van de Samische identiteit. Dit is niet verwonderlijk, aangezien de gákti niet alleen de basis vormt van de traditionele Samische klederdracht, maar ook een belangrijke rol speelt binnen de gemeenschap en de samenleving.

Oorspronkelijk was gákti een praktisch kledingstuk, gemaakt van rendierhuid en bont, bedoeld om bescherming te bieden tegen kou, vocht en noordelijke insecten. Later werd wol de basis en vandaag de dag zijn er ook gákti van katoen. Van dagelijks gebruiksartikel ontwikkelde de gákti zich tot een kledingstuk dat voornamelijk bij feestelijke gelegenheden werd gedragen, hoewel het zijn betekenis als alledaagse kleding niet volledig heeft verloren.

Continuïteit is een essentieel kenmerk van zowel de traditionele kennis als van duodji en gákti. Dit geldt voor de geleidelijke verandering van bijvoorbeeld de gákti uit Enontekiö. Deze werd steeds rijker versierd in vergelijking met de eenvoudigere, alledaagse gáktis. De transformatie van gákti – in Enontekiö en elders – is een voortdurend proces, dat zich op verschillende manieren en in verschillende mate afspeelt in de regio’s waar gákti wordt gedragen. Hierdoor bestaan de geschiedenis, het heden en de toekomst van gákti tegelijkertijd naast elkaar.

2.1. Taal

Gakti Karesuando

Gákti is ook een manier om non-verbaal te communiceren met anderen. Dit was vooral belangrijk in de tijd dat de Samische taal nog geen schriftelijke vorm had (Guttorm, 2006, p. 224). De gákti kan bijvoorbeeld laten zien uit welk deel van Sápmi de drager afkomstig is, en geeft daarnaast informatie over het geslacht en de leeftijdsgroep van de persoon. Soms kan het zelfs aangeven of iemand getrouwd of ongetrouwd is.
De gákti draagt boodschappen via accessoires, sieraden of decoraties die eraan zijn toegevoegd, en soms zijn er zelfs symbolische betekenissen verwerkt in de naden van de gákti. Sommige van deze boodschappen zijn zo subtiel dat ze voor een ongetraind oog onzichtbaar blijven.
Om deze reden wordt de gákti vaak vergeleken met een taal: net zoals een taal geleerd moet worden om haar betekenis te begrijpen, moet men ook gákti leren kennen om haar verborgen boodschappen te kunnen lezen (Harlin en Pieski, 2020, p. 67).

Sommige tradities rondom het maken en dragen van gákti zijn zeer oud en kunnen bijvoorbeeld verband houden met de Samische wereldvisie, zoals die wordt weerspiegeld in de symboliek van de versieringen op verschillende delen van het kledingstuk. Het dragen van gákti kan ook iets weerspiegelen van de waarden, gebeurtenissen of maatschappelijke processen binnen de Samische gemeenschap. Dat zien we bijvoorbeeld in de huidige tendens naar meer eenvoudige gakti's met minder versieringen en sieraden. Hiermee wordt een standpunt uitgedragen tegenover overconsumptie en de uitbuiting van natuurlijke hulpbronnen. Het idee is dat hoe minder versiering je gebruikt, hoe minder sieraden je draagt en hoe minder gáktis je bezit, des te krachtiger de boodschap van je gákti tegenwoordig is.

Daarnaast kan de gákti invloeden uit vroegere interacties met andere volken en groepen tonen. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar in de snit of decoraties van sommige gáktis, die terug te leiden zijn tot contact dat eeuwen geleden plaatsvond. Tegelijkertijd zijn bepaalde gáktis of onderdelen daarvan verdwenen door assimilatieprocessen, die de Samische klederdrachttradities hebben verzwakt.

Sommige van deze verloren tradities zijn echter opnieuw in gebruik genomen dankzij de revitalisering van de Samische talen. In de afgelopen twee decennia is de gákti een belangrijk symbool van Samische culturele emancipatie en politieke weerstand geworden (Gustafsson, 2019, p. 110).

Tegen deze achtergrond, en in lijn met de hierboven geciteerde Valkeapää, kan worden geconcludeerd dat ‘met de tijd meegaan’ een essentieel kenmerk van de gákti is. Een levende gákti-traditie betekent een levende Sámi-cultuur. En andersom.

2.2. Dragen van een gákti

De toeristenindustrie heeft de gákti lange tijd geëxploiteerd, wat op veel respectloze manieren schade heeft toegebracht aan de gákti. Daarom geldt onder de Samen de algemene regel dat alleen Samen het recht hebben om een gákti te dragen. Hierop zijn uitzonderingen mogelijk. Zo kregen de voormalige Finse presidenten Svinhufvud en Kekkonen gáktis als geschenk toen ze de lokale Sámi in Noord-Finland bezochten. Deze gákti-geschenken aan machthebbers zijn niet alleen een blijk van waardering voor hun werk ten behoeve van de Samen, maar dienen ook als een herinnering voor beleidsmakers om rekening te houden met het Samische perspectief.

Jorum Jernsletten signaleert dat in de jaren vijftig steeds minder mensen een gákti gingen dragen. Dit was het gevolg van het assimilatiebeleid van zowel Noorwegen, Zweden en Finland. In Noorwegen werd dit beleid vernoorsing genoemd (een artikel hierover is in voorbereiding). Eind jaren zestig en begin jaren zeventig lieten een kentering zien. Bij het Altaconflict werd de gákti als een duidelijke uitdrukking van Samische identiteit ingezet. Het werd een visueel politiek statement en een teken van verbondenheid. Tegelijkertijd bleef het traditionele gebruik van de gákti in familiefeesten en bijeenkomsten voortbestaan.

De rol van kunstenaar Nils-Aslak Valkeapää (1943–2001) is bij deze revitalisatie van de gákti van groot belang geweest. Hij stond symbool voor de Samische jeugd en introduceerde nieuwe betekenissen. Voor Valkeapää gold het uitgangspunt dat ‘met de tijd meegaan’ een essentieel kenmerk is van de gákti. Een levende gákti-traditie betekent een levende Sámi-cultuur. En andersom.

2.3. Koftesølv - Risku

Risku, Juhls Kautokeino

Koftesølv (Noors) betekent letterlijk "koftazilver" en verwijst naar de traditionele zilveren sieraden die bij de Samische kofte (traditionele klederdracht) worden gedragen. Dit zilverwerk omvat vaak broches, knopen, gespjes en andere decoratieve elementen die niet alleen een esthetische functie hebben, maar ook symbolische en culturele betekenis dragen. Koftesølv wordt vaak met zorg vervaardigd en doorgegeven van generatie op generatie.

Risku is een traditionele Samische zilveren broche die vaak wordt gedragen bij de kofte (Samische klederdracht). Het is een van de meest kenmerkende sieraden in de Samische cultuur en wordt meestal gemaakt van zilver, soms versierd met filigraanwerk en hangende schijfjes die het licht reflecteren.

Outi Pietski 2012

De glinsterende, vaak gouden schijfjes verbeelden de baan van de zon tijdens de zomerse nachtloze nacht, waarin de middernachtzon dag en nacht schijnt.

De risku heeft niet alleen een decoratieve functie, maar wordt ook gezien als een beschermend amulet. Vroeger geloofde men dat het boze geesten kon afweren en bescherming bood aan de drager. Tegenwoordig wordt het vooral gedragen bij feestelijke gelegenheden en als een symbool van Samische identiteit.

Outi Pietski heeft de risku verwerkt in een kunstwerk dat hangt in de vergaderzaal van het Finse Samische parlement.

3. Duodji in musea

Er is veel duodji - kunstnijverheid - verzameld in musea, universiteiten en andere onderzoeksinstellingen in Scandinavië en Europa, veelal buiten Sápmi. Een groot deel daarvan is opgeborgen in depots. De Samische parlementen willen dat deze objecten, hun cultureel erfgoed, terugkeren naar Sápmi.

In 2006 startte een project Recalling Ancestral Voices. Het project was gewijd aan het vastleggen van het materiële culturele erfgoed van de Samen. Samische musea uit de drie landen Noorwegen, Finland en Zweden namen deel aan dit project. In 2008 publiceerde het project haar eindrapport onder redactie van Eeva-Kristiina Harlin 3.

Op basis van de uitkomsten van dit rapport zijn verschillende nieuwe projecten gestart.

3.1. Teruggave projecten

Zuid-samische riem

In 2012 startte in Noorwegen het Bååstede project. Bååstede, dat terug betekent in het Zuid-Samisch, is een uiting van Noorwegen's verplichtingen jegens de Samen als inheems volk. Het project heeft als doel het Samische volk meer zeggenschap te geven over een groter deel van hun culturele erfgoed. Het project richtte zich op de verspreiding van de objecten door heel Sápmi, zodat elk museum enkele voorwerpen ontvangt, met name die welke oorspronkelijk in die regio zijn gemaakt. Zeven jaar later, in 2019, waren de onderhandelingen afgerond en is afgesproken om meer dan 1600 voorwerpen terug te gegeven. In onderling overleg blijft de andere helft van de collectie van het Noors Folkloremuseum (NFM) in Oslo, waar ze worden bewaard voor onderzoek en tentoongesteld aan bezoekers 4.

In Finland sloten in 2017 het Nationale Museum van Finland en het Samische Museum Siida een overeenkomst. Zo'n 2600 items worden teruggegeven. Voor de Samische Duodji Vereniging en de duojárs, de ambachtslieden, bieden de Samische collecties van het Nationaal Museum de mogelijkheid om de technieken en modellen te bestuderen die in het verleden door de Samen werden gebruikt en vervaardigd. Door de oude collecties te bestuderen, is het mogelijk om verloren gegane technieken en ambachten te herontdekken en hun gebruik opnieuw in ere te herstellen.

3.2. Project Láhppon duojit

In het kader van de discussie over teruggave startte in 2014 het project Láhppon duojit dat liep tot het najaar van 2015. Vijf Samische duojárs van verschillende leeftijden en uit diverse culturele gebieden van Fins Sápmi namen deel aan het project.

De duojárs bezochten de collecties in het Nationaal Museum om zeldzame objecten te bestuderen die zij interessant vonden. Vervolgens ontwierpen ze nieuwe creaties die gebaseerd waren op of geïnspireerd waren door de objecten in het museum. Het doel was om moderne Sámi vaardigheden te verbinden met de Sámi collecties en om oude technieken en modellen nieuw leven in te blazen door ze te moderniseren en aan te passen aan de hedendaagse tijd.

Guttorm, moderne gietkka 10.

Vaak denken mensen bij repatriëring aan heilige objecten zoals de Samische trommel. In het project bleek echter dat juist de praktische, alledaagse voorwerpen het meest interessant zijn in rehabilitatie- en repatriëringsprojecten. Objecten dragen traditionele kennis met zich mee en geven deze door aan volgende generaties. Zoals een van de delnemers zei: ze ‘houden de cultuur levend.’

Traditionele gietkka 10.

Toen de deelnemers het Nationaal Museum bezochten, wilden ze vooral de volgende dingen zien: gietkamat, Samische wiegjes gemaakt van hout en rendierhuid, gámaseahkat, tassen van schapen- of rendierpootleer en rendierhuiden, bákkit en ogohasat, onderdelen van een rendierharnas, gávttit, Samische kleding, een čiehgahpir, een mannenhoed, en een ládjogáhpir, een vrouwenhoed, evenals vuoddagat, schoenveters, en verschillende houten drink- en eetgerei zoals guvssit, gárit, náhpit en een leavgu, een groot mes.

Bijna al deze objecten maakten al voor de oorlog deel uit van de collecties. Ze vertegenwoordigen modellen of patronen die tegenwoordig zeldzaam of zelfs verloren zijn gegaan. Dit maakt de collecties buitengewoon waardevol. (Harlin (2019 p53)

3.2.1. Aanraken

Wanneer ambachtslieden de oude werkwijzen bestuderen, is het essentieel om de objecten aan te raken om observaties te kunnen doen over de naden, steken en technieken. Voor de duojárs van het Láhppon duojit-project was het dan ook een grote teleurstelling dat ze de objecten niet mochten aanraken. Het belangrijkste doel van hun bezoek was om de details te bestuderen, zodat ze vergelijkbare objecten konden reproduceren.

Een van de deelnemers merkte op dat dit vreemd aanvoelde, omdat deze materialen en objecten hen van jongs af aan bekend waren:

Vanuit het perspectief van de Samische duojárs, die het museum bezochten om hun eigen erfgoed te bestuderen, werden deze objecten overmatig beschermd. Het verbod om de objecten aan te raken en te onderzoeken maakt de verschillende perspectieven op de bescherming van cultureel erfgoed tastbaar. Voor musea betekent bescherming dat de objecten als eigendom van de natiestaat worden bewaard voor de toekomst. Voor de Samen sloot het verbod de mogelijkheid uit om kennis en betekenissen binnen de objecten te ontdekken.

3.2.2. Voorouders

Traditioneel werd duodji van generatie op generatie doorgegeven. Deze overdracht van kennis werd echter verstoord na de Tweede Wereldoorlog, toen de meeste Samische kinderen in kostscholen werden geplaatst en vervreemd raakten van hun cultuur. Dit was onderdeel van een Finlandiseringsproces (vergelijkbaar met de vernoorsing in Noorwegen). Voor inheemse volkeren zijn museumobjecten gemaakt door hun voorouders en vormen ze producten van vorige generaties. Het bestuderen van deze objecten betekent tegelijkertijd een hernieuwde verbinding met de voorouders en het overbruggen van de kloof tussen generaties, wat helpt bij het helen van koloniale trauma’s. Cultureel erfgoed geeft een gevoel van identiteit en continuïteit.

Ládjogahpir, Karasjok

Met andere woorden, handwerk houdt de cultuur vandaag en in de toekomst in leven. Dit bezoek maakte dan ook de verschillende betekenissen van erfgoed voor de Samen enerzijd en de dominante maatschappij anderzijds zichtbaar (er is sprake van verschillende ontologieën).

De praktijk van het verzamelen van kennis is diep verankerd in de Europese intellectuele traditie. Eeuwenlang hebben objecten rondgereisd in de koloniale wereld en zijn culturele elementen verzameld in verschillende collecties door heel Europa. Zelfs vandaag de dag bevindt het merendeel van de Samische objecten zich in musea buiten Sápmi, verspreid over de Noordse landen en de rest van Europa. Zoals bij de meeste museumcollecties worden deze objecten vaak niet tentoongesteld, of slechts een klein deel ervan wordt in exposities gepresenteerd. Voor de Samen betekent dit dat objecten, als producten van geschiedenis en tradities, verborgen blijven

Kunstenaar Outi Pieski:

De duodji bevatten de bijbehorende betekenissen en traditionele kennis, waardoor ook museumcollecties zelf een deel van de levende cultuur vormen. Zoals een duojár opmerkte:

Omdat duodji een persoon verbindt met een bepaalde familie en gemeenschap, en met de normen voor het vervaardigen ervan, brengt het iemand dichter bij zijn of haar voorouders. De objecten dragen immers de geest van het verleden. Handwerk stelt de duojár in staat om een connectie te maken met zijn of haar voorouders en zelfs de omstandigheden waarin zij destijds hun ambacht uitoefenden, opnieuw te ervaren.

3.2.3. Vakmanschap

Sommige objecten zijn moeilijk te vervaardigen en vereisen een hoog niveau van vakmanschap. Bepaalde hoeden en specifieke kledingstukken van rendierhuiden kunnen bijvoorbeeld alleen door gespecialiseerde ambachtslieden worden gemaakt. Deze opmerking vat de essentie van de noodzaak van repatriëring samen: de mogelijkheid om teruggebrachte culturele elementen opnieuw te vervaardigen als handwerk schept zekerheid en bevestigt dat duodji niet zal verdwijnen.
Voor de Samen vertegenwoordigen objecten de gedeelde geschiedenis, kennis en wijsheid van hun voorouders. Wie goed kijkt naar het ontwerp en de technieken van deze objecten, kan er veel uit afleiden.

In deze opmerking beschrijft de duojár hoe belangrijk het was om de objecten zo goed mogelijk na te maken. Tijdens het werk gingen zijn of haar gedachten uit naar eerdere generaties. Dit proces gaf de duojár zelfs het gevoel dichter bij zijn of haar grootouders te komen, ondanks dat samenwerken met hen niet langer mogelijk is.

3.3. Nieuwe museumtaal

In 2020 startte een tweejarig project Muittut, muitalusat – Het verhaal van de Samen door de Samen. Dit project heeft als doel een nieuwe museumtaal te ontwikkelen waarmee de Samische cultuur in musea en tentoonstellingen vanuit het perspectief van de Samen zelf zal worden gepresenteerd. De Samische identiteit is niet statisch, maar verandert met de tijd, beïnvloedt door maatschappelijke, culturele en andere factoren. Evenzo zouden de tentoonstellingen – zowel permanente als tijdelijke – van de Samische musea moeten streven naar een levend, actueel karakter en eenvoudig aan te passen. Dit project is ook van economisch belang. Zie verder de website Muittut, muitalusat

4. Onderwijs in Duodji

Diehtosiida, Kautokeino

De Samische universiteit voor toegepaste wetenschappen Sámi allaskuvla biedt bacheloropleiding aan in Duodji - Samische traditionele en toegepaste kunsten 5. Professor Gunvor Guttorm verzorgt deze opleiding. De universiteit heeft haar hoofdcampus in Diehtosiida, in Kautokeino. Hier zijn ook andere Samische instellingen gehuisvest. Het was niet eenvoudig om een goed curriculum te ontwikkelen

Samische duodji-kennis is een erfgoed dat altijd belangrijk is geweest en nog steeds belangrijk is voor de Samische bevolking; het evolueert voortdurend in een dialoog over wat werkelijk een traditie wordt. Zo worden bepaalde delen van het rendier, zoals huiden en geweien, gebruikt in allerlei vormen van duodji en zijn deze materialen gemeengoed onder verschillende Sámi groepen. De kennis over hoe materialen worden voorbereid, is eveneens gedeeld erfgoed. Wanneer het echter gaat om het creëren of produceren van een specifiek type object, kan het begrip van collectieve traditionele kennis variëren van familie tot familie, van groep tot groep en van regio tot regio.

Hoger kunstonderwijs dat gebaseerd is op de uitdrukkingswijzen, denkwijzen en het dagelijks leven van inheemse volkeren vormt daarmee een grote uitdaging binnen de academische wereld. In een institutionele context is het niet mogelijk – en misschien ook niet nodig – om álle mogelijke perspectieven op Sámi kennis over te brengen. Het belangrijkste is dat studenten zich hiervan bewust worden. Sommige traditionele opvattingen over duodji kunnen immers niet worden toegepast binnen een institutionele setting.

Sinds de introductie van duodji in het onderwijs heeft Guttorm studenten altijd aangeraden om informatie en kennis in hun eigen omgeving te zoeken. Ze maakt in het onderwijs gebruik van de wijsheid van ambachtslieden, die ook actief bij het onderwijs worden betrokken. Een voorbeeld kan dit illustreren.

4.1. Project turfhut

In samenwerking met het museum Riddo Duottar Musea, eveneens uit Kautokeino voerde Guttorm een project uit waarbij werd samengewerkt met ouderen om een goahti (een turfhut) op te zetten in een lokaal museum, Gilišillju, vlakbij de universiteit. Studenten werden uitgenodigd om deel te nemen aan het project.

Er komen veel aspecten kijken bij het bouwen van een goahti en de bijbehorende kennis, zoals waar het materiaal te vinden is, wanneer het verzameld moet worden, waar het bouwwerk moet komen en in welke richting het geplaatst wordt. Zodra de goahti klaar is en mensen erin gaan wonen, moet men ook kennis opdoen over hoe men zich binnen een goahti hoort te gedragen en welke regels daar gelden.

De bouw van een goahti vereist dus kennis over het gebied, de materialen, de aarde, de seizoenen en de rituelen die horen bij het verblijven in een goahti. Tegelijkertijd kan een goahti, met zijn architectuur, ook worden beschouwd als een belichaming van traditionele kennis.
Delen van het bouwproces werden gefilmd, zoals het halen van bealjit (gebogen palen), het bouwproces zelf, het kiezen van de berkenbast, het verkrijgen van lavdnji (turf), het afbreken van een oude goahti en het bouwen van een nieuwe.

De studenten werkten samen met enkele dragers van de traditie in het bouwen van een goahti. Een van hen had de taak om de kennis over te dragen en was daarmee de autoriteit op het gebied van goahtehuksen. Tegelijkertijd droegen de anderen traditiedragers hun kennis van het werkproces over aan de studenten.

studenten maken een turfhut

Op de laatste dag van de bouw kregen de studenten de tijd om na te denken over wat ze de afgelopen week hadden meegemaakt. In de week erna verwerkten ze die reflectie in een nieuwe duodji, waarin ze beelden creëerden van hun ervaringen. Degenen die met hout werkten, sneden een verhaal in het hout, en degenen die met draad werkten, gebruikten dat om hun verhaal uit te beelden.

4.1.1 Reflectie

Een van de studenten, Katarina, borduurde een kussen. Ze had gereflecteerd op haar eigen ervaringen met het leven in een goahti. Op de ene kant borduurde ze een afbeelding van ratten en vuil, omdat dat was wat ze zich herinnerde van haar leven in een hut. Ze herinnerde zich dat, telkens wanneer ze in de zomer de bergen in gingen om in de hut te verblijven, de ratten er een rommeltje van hadden gemaakt en ze alles moesten schoonmaken.

Op de andere kant van het kussen verbeeldde ze al haar goede herinneringen, zoals de momenten waarop ze haar familie ontmoette, ging vissen en een “simpel” leven leidde in de bergen. Het kussen symboliseerde precies hoe het leven in de hut was: iedereen zat op dezelfde hoogte, op de vloer, geknield op berken takken en rendierhuiden. Als iemand wilde liggen, hoefde diegene alleen maar iets te vinden om onder zijn of haar hoofd te leggen.

Een andere student, Ann Majbrittes, reflecteerde meer op wat er gebeurde tijdens het bouwen van de goahti. Ze merkte op dat ze het grootste deel van de tijd bovenop de hut werkte en vanuit die positie veel kon waarnemen. Aan het einde van het bouwproces vormde ze de reahpenráigi (rookgat), waarbij ze een nieuwe ervaring had met de omgeving en het landschap. Hoewel ze Gilišillju kende, had ze het nooit eerder op deze manier gezien. Voor haar opende zich een nieuwe dimensie van Guovdageaidnu; ze had de plek als het ware “geplaatst”.

Daarnaast reflecteerde ze op de reahpenráigi. Dit rookgat maakt het mogelijk om een warme goahti te hebben zonder al te veel rook, en vanuit de hut kan men naar buiten kijken. Dit wilde ze uitdrukken door een reahpenráigi te borduren, om haar eigen gevoel te vieren van het op de top van de goahti staan en het belang van het rookgat dat ze vormde voor degenen binnenin de hut. Ze had zichzelf op de top van de hut geplaatst en had het uitzicht van daaruit; dit stond in contrast met Katarina, die juist uitdrukte wat er binnenin de goahti gebeurde.

4.1.2 Reflectie

In dit project turfhut, waarbij het traditionele kennisproject van de universiteit en Riddo Duottar Musea betrokken waren, was het doel opslag en documentatie. Het doel van de duodji-opleiding was om samen te werken met ervaren ambachtslieden, te leren hoe een goahti te bouwen en zo vertrouwd te raken met Samische bouwtradities. Daarnaast moesten de studenten hun eigen doelen bedenken voor nieuw en persoonlijk werk. Iedere deelnemer had daarom zijn of haar eigen intenties over wat te bereiken en hoe dat te doen, en moest daar de juiste omstandigheden voor creëren.

Guttorm ziet grote voordelen in deze manier van werken. De communicatie met andere instellingen en ervaren ambachtslieden, heeft zich als zeer nuttig bewezen. De studenten kunnen samenwerken in grotere projecten, leren van ouderen en hun eigen reflecties uitdrukken in nieuwe duodji-vormen 6.

4.2. Culturele context

We zien dat het doorgeven van de culturele context, de specifieke vaardigheden en de kennis van natuurlijke materialen die worden gebruikt in het Samische handwerk een essentieel aspect is van hoe duodji wordt onderwezen. Guttorm, net als veel andere docenten, curatoren en activisten, benadrukt ook de rol van duodji bij het opbouwen van de Sámi identiteit en gemeenschap.

Duodji kan worden gezien als artistiek handwerk en handelswaar in veilinghuizen, museumwinkels, souvenirwinkels en online platforms die door ambachtslieden zelf worden beheerd. Maar voor een meester-duojár zoals Gunvor Guttorm is het eindproduct slechts een deel van het proces. Het beoefenen en verfijnen van het vakmanschap gaat samen met het demonstreren van een manier om de Samische geschiedenis en cultuur via de handen te ervaren.

4.3. Taal van het weven

Het behoud van de taal, met name de specifieke terminologie voor materialen en technieken, is een ander belangrijk doel van duojárs die lesgeven. Ann Solveig Nystad uit Karasjok is een van de weinige ambachtslieden die een specifiek type riem voor zowel vrouwen als mannen weeft, de láhppeboagán, met behulp van een hevelgetouw. In 2020 vroeg het Sámi Museum in Karasjok aan Nystad om gedetailleerde beschrijvingen te maken van de riemen in hun collectie en stelde haar aan als docent.

De patronen en afbeeldingen in de riem corresponderen met traditionele Samische wereldbeelden, en er zijn ongeveer dertig unieke woorden verbonden aan de weefmaterialen en gereedschappen. Wanneer Nystad en anderen die deze techniek beheersen lesgeven, dragen ze niet alleen een vaardigheid over, maar ook een hele woordenschat die verloren zou kunnen gaan als deze niet wordt vernieuwd en gedeeld. Onderwijs in duodji dat handwerk combineert met taal wordt steeds gebruikelijker, soms binnen de structuur van een “levend museum” en soms in meer informele workshops. 7

5. Keurmerken en belangenorganisaties

Voor de Samen is de verkoop van duodji-producten een van de middelen van bestaan. Op de pagina De Samen als rendierherders zagen we dat rendierherder Jon in de wintermaanden duodji maakt en onder anderen op de markt van Jokkmokk aan belangstellenden (veelal toeristen) verkoopt.

De Sámiráđđi - de Samische raad heeft besloten duodji te beschermen door het uitgeven van keurmerken 8. Producten die geïnspireerd zijn op de Samische cultuur, maar niet door Samen zijn gemaakt, vormen een grote uitdaging voor de hele Samische gemeenschap. Veel klanten zijn geïnteresseerd in het kopen van echte duodji, maar hebben niet genoeg kennis om authentieke duodji te onderscheiden van kopieën. Met behulp van Samische keurmerken bepalen wij, de Samen, zelf wat duodji is en bieden we klanten hulpmiddelen om echte Samische duodji te vinden, aldus de Samische raad op de website Sámi trademarks
De keurmerken zal de Samische-concurrentiepositie in de wereld versterken. Ze vergroten de Samische cultuur en duodji en zorgen ervoor dat Samen zelf bepalen hoe hun cultuur wordt gecommercialiseerd.

Er zijn twee keurkerken Sámi-made en Sámi- duodji.

Het Sámi Made keurmerk geeft aan dat een product is gemaakt door een Same of een Samisch bedrijf. Wanneer je producten met het Sámi Made-keurmerk koopt, weet je dat je Samische ondernemingen en de Samische gemeenschap ondersteunt.

Het keurmerk kan worden gebruikt voor alle soorten producten, zowel fysieke als digitale. Het keurmerk kan worden toegepast op kleding, sieraden, lávvus, boeken, voedingsmiddelen, cosmetica, souvenirs, enzovoort. Er zijn geen andere vereisten voor het product dan dat het is gemaakt of geproduceerd door een Same of een Samisch bedrijf (het ontwerp moet wel eigendom zijn van een Same).

Het keurmerk Sámi- duodji voegt daar nog enkele eisen aan toe. Het product moet gemaakt zijn van traditionele materialen, op traditionele wijze, en in overeenstemming met de regels van traditioneel Sámi-handwerk.
De producten moeten ambachtelijk met de hand gemaakt zijn. Het is toegestaan om machines ter ondersteuning te gebruiken, maar fabrieksproductie of hulpmiddelen zoals 3D-printers zijn uitgesloten.
Duodji-producten moeten zo worden gemaakt dat ze duurzaam zijn en bestand zijn tegen normal gebruiksslijtage.

Lars Pirak, Saltripa

De Same die het keurmerk aanvraagt moet aantonen dat hij of zij het vak beheerst. Hij of zij moet laten zien van wie hij of zij duodji heeft geleerd, wie waren zijn of haar docenten. Hij of zij moet ook een proeve van bekwaamheid overleggen.

5.1. Verenigingen

In Finland, Zweden en Noorwegen werden Samische duodji-vereniging opgericht. Doel is het waarborgen van de authenticiteit van duodji en het begeleiden van Samen richting traditionele duodji-praktijken. De inspanningen om de Samen terug te brengen naar de vergeten duodji-traditie vereisten gemeenschappelijke richtlijnen om vast te stellen wat als duodji kon worden beschouwd. Deze verenigingen zijn:

De Noorse Sámiid Duodji.
De Zweedse Sámi Duodji Sameslöjdstiftelsen.
De Finse Sámi Duodji Ry, (website alleen in het Fins)

6. Bronnen

Eriksen, Thoma Hylland e.a. (2019) Knowing from the Indigenous North Sámi approaches to history, politics and belonging. Routledge
Guttorm, Gunvor (2012) Paradigm shift in the view of duodji in the 21st century (online)
-- (2015) Contemporary Duodji: a personal experience in understanding traditions in: Jokela 2015 online
-- (2020) Duodji and its stories, in: Katya Garciá Anton, Let the River Flow, p254-264
Harlin Eevan-Kristina (2019) Returning home – the different ontologies of the Sámi collections, in: Eriksen 2019.
Jokela 2015 Relate North Art, Heritage & Identity.pdf p63
Xanthaki red (2017) Indigenous Peoples' Cultural Heritage: Rights, Debates, Challenges. Brill
Valkonen, Jarno e.a. (2019) Introducion in: Eriksen 2019

Sigga-Marja Magga (2022) Gákti on the pulse of time: The double perspective of the traditional Sámi dress in: Valkonen Sanna The Sámi World 2022
Jernsletten (2020) 'Man må jo vise hvor man kommer fra!' (online
Wang, Ingrid (2023) Gákti and its Role in Sámi Identity-Making
Sjoholm, Barbara (2023) From Lapland to Sápmi - Collecting and Returning Sámi Craft and Culture. University of Minnesota Press
Káren Elle Gaup, Inger Jensen og Leif Pareli red. (2021) Bååstede – The Return of Sámi Cultural Heritage. Museumsforlaget.
Fonneland, Trude (2024) Memory Institutions and Sámi Heritage: Decolonization, Restitution, and Rematriation in Sápmi
Tijdschrift The Vessel