start > cultuursite > De Samen als rendierhoeders
De Samen als rendierhoeders
work in progress - de hoofdstukjes zullen nog worden uitgebreid
Een klein deel van de Samen is actief als hoeder van rendieren 1. Het hoeden van rendieren is een eeuwenoude traditie en speelt een belangrijke rol in de identiteit van de Samische gemeenschap.
In dit kleine essay belicht ik enkele aspecten van het hoeden van rendieren. Ik doe dit aan de hand van de documentaire Jon face aux vents [Jon, facing the winds], ook onder de titel Jon, the Sami. De film geeft een fraai beeld van de jaarlijkse cyclus van de rendieren en hun hoeders.
De makers van de film volgen Jon Tomas Utsi en zijn gezin, dat een kudde rendieren hoedt. Ze hebben het gezin in 2009 een jaar lang gevolgd. De film speelt zich af in de Zweedse gemeente Jokkmokk.
De documentaire stamt uit 2011. De regisseur is Corto Fajal. De film duurt vijf kwartier wordt gesproken in het Zweeds en Samisch maar is ondertiteld in het Engels.
1.1 Jaarlijkse cyclus
De rendieren volgen een jaarlijkse cyclus waarin ze afhankelijk van de beschikbaarheid van voedsel van gebied naar gebied trekken. In de winter verblijven de rendieren in de bosrijke gebieden. Daar zijn ze beschut tegen de felle koude wind en vinden ze voldoende eten. Korstmos, baardmos en rendiermos zijn favoriet. Een dik sneeuwpak hindert hen niet bij het vinden van het voedsel. In het voorjaar trekken de rendierkuddes naar gebieden waar ze kalveren. Vervolgens trekken ze zomers naar nieuwe graasgebieden hogerop in de bergen. Hier vinden ze voldoende voedsel en hebben ze ook minder last van de muggen. In de herfst en vroege winter volgt de omgekeerde route. Hieronder ziet u de jaarlijkse cyclus in beeld. Zie noot 2 voor een toelichting 2.
De grafiek laat mooi zien dat de Samen uitgaan van acht seizoenen. De Samen worden ook wel 'the people of eight seasons' genoemd 3. Deze seizoensindeling past beter bij de natuurlijke omstandigheden van de Samen.
Terug naar de film. Deze volgt de rendierhoeder die weer de rendieren volgt. De route gaat van Randijaure (nabij Jokkmokk) naar Vaisa in het nationaal park Padjelanta en weer terug. De heenreis is een tocht van 180 km.
1.2. modernisering
De film laat zien hoe de eeuwenoude traditie van het het hoeden van rendieren met de tijd is meegegroeid. Ski's en door rendieren voortgetrokken sledes zijn vervangen door sneeuwscooters en andere gemotoriseerde voertuigen zoals crossmotoren, quads, helicopters, veewagens etc.. Hierdoor worden afstanden een minder groot probleem. Langs de trekroute liggen hutten waar de Samen kunnen overnachten. Eenmaal aangekomen in lente- en zomergebieden beschikken ze over hun zomerhuizen. Voor Jon en zijn familie is dat de sameviste Vaisaluokto (tegenover Ritsem aan de andere oever van het meer Akkajaure). Ze hebben dus twee woningen. Een voor de zomer en een voor de winter.
Van een puur nomadisch bestaan zijn de Samen overgegaan naar een semi nomadisch bestaan. Het bestaan is er veel comfortabeler door geworden.
Dat heeft wel een prijs. In het verleden waren Samische rendierfamilies vrijwel geheel zelfvoorzienend en leefden ze van de opbrengst van de kuddes en wat het land hun verder gaf (vis, elanden, bessen etc.). De moderne technologie brengt de nodige kosten met zich mee. Sneeuwscooters rijden niet op lucht. De rol van het geld is daardoor veel groter geworden. Het hoeden van rendieren is daarmee meer en meer een bedrijf geworden. De film brengt dat mooi en subtiel in beeld.
Tegenwoordig is ook de inzet van veewagens en soms ook transportschepen nodig. De aloude trekroutes worden meer en meer onderbroken door (snel)wegen, spoorwegen, stuwmeren, bebouwing etc. Hierdoor kunnen de kuddes zelf hun routes niet meer volgen en moeten delen met veewagens worden overbrugd. Zo passen de Samen zich noodzakelijkerwijze aan. Samenland, ooit een ongedeeld land, is nu verdeeld over vier landen. de daarbij behorende staatsgrenzen hebben een enorme impact op de trekroutes gehad. Daarover hoop ik een apart essay te schrijven.
1.3 Sameby
De rendierhoeders werken in een georganiseerd verband. In Zweden wordt dit een sameby – een Samendorp - genoemd. It is geen werkelijk dorp maar een adminstratieve eenheid. Zweden kent 51 van dergelijke verbanden waarvan Sirges sameby de grootste is. Jon is bij dit verband aangesloten.4
1.4 Rendier roundups
De rendieren worden -zoals de grafiek laat zien- vier keer per jaar bijeengedreven. Voor zover ze dat al niet zelf doen.
Het begint met het bijeenbrengen van de rendieren voor de start van de migratie naar de zomerweiden. Die start doen de rendieren ook al uit zichzelf. het gaat meer over het bijeenhouden van de kudde.
Het verzamelen voor het merken van de kalveren.
Het bijeendrijven voor de slacht van de mannelijke rendieren (samisch: savvis, zweeds: sarv)
De herfstslacht en het splitsen van de kuddes in kleinere groepen (voor de wintergebieden)
Het verzamelen van de kuddes gebeurt in kralen. (no: Gjerder)5
1.5 Klimaatverandering
Aan het slot van de film worden de gevolgen van de klimaatverandering pijnlijk zichtbaar. De rendieren trokken naar hun wintergebieden. Bij het oversteken van een meer zakten de rendieren door het ijs. Honderden rendieren verdronken 6. Dit was nog nooit gebeurd en te wijten aan een veel te laat ingezette winter met te hoge temperaturen.
Ook de wintergebieden hadden zwaar te lijden. Door de hoge temperaturen viel er geen sneeuw maar regen, die vervolgens bevroor tot een ondoordringbare laag ijs. De rendieren, gewend om door de sneeuw heen te graven konden zo niet bij hun voedsel komen.7
De film laat ook zien hoe de energiesector heeft ingegrepen in het dagelijks bestaan. Zomernederzettingen moesten worden verplaatst om ruimte maken voor stuwmeren. Aan de Samen werd niets gevraagd.
1.6 Sámi duodji - Samische kunst
Jon (geboren 1974) is ook een begenadigd kunstenaar, opgeleid in de traditie van het oorspronkelijk Samische vakmanschap: Sámi duodji.
In de film is te zien hoe in de wintermaanden de hiernaast afgebeelde nap wordt vervaardigd. Op tienjarige leeftijd begon hij zijn werken te verkopen op de wintermarkt van Jokkmokk. Hier, in Jokkmokk, worden zijn werken tijdens de markt altijd tentoongesteld in het Ájtte museum. Jon verzamelt al het materiaal zelf, en hij werkt het meest met warrelknoest (een tumorachtige groeiaandoening in een boom), gekrulde berken en rendiergewei 8. In 2014 won hij de Sápmi Awards in de categorie duodji.
1.7 Samenvallen van natuur en cultuur
In de film vraagt Jon eerst toestemming aan een boom alvorens hij det warrelknoest kapt. Voor hem is dat vanzelfsprekend. Een boom is net als hijzelf een levend wezen. Als je een boom beschadigt heb je je tot die boom te verstaan. Ook bij het vangen van een vis wordt de rivier of het meer bedankt voor het geven van die gift. Dit ritueel herinnert ons eraan dat we deel zijn van een groter geheel en daar geen bijzondere of verheven plaats innemen. De Samen maken in hun taal geen onderscheid tussen cultuur en natuur. Voor hen valt dat samen.9
1.8 Rendierhoederstaal
De Samen hebben een uitgebreide woordenschat ontwikkeld voor het beschrijven van hun wereld met name sneeuw en rendieren.
Het hoeden van Sámi-rendieren wordt vaak gebruikt als een voorbeeld van een specialistisch gebied met een nauwkeurig technisch vocabulaire. Als het erom gaat uit te leggen wat sneeuw is, biedt de Sámi-taal veel termen die elk type sneeuw beschrijven in relatie tot een groot aantal verschillende factoren.
De Samen kennen meer dan 300 woorden voor sneeuw. De fifty words of snow van Kate Bush verbleekt daarbij.10. Ik werk dat later nog uit.
Onderzoek Arctic Council
In 2002 publiceerde de Arcti Council een rapport waarin ze de stand van zaken m.b.t het hoeden van rendieren beschrijft in de arctische landen (Alaska, Rusland, Noorwegen, Zweden en Finland). Onderwerp is de houdbaarheid van de rendierhouderij in de toekomst.
Dit rapport geeft een goede introductie over de rendierhouderij. Met veel cijfers over de peridoe 1997-2001: Sustainable Reindeer Husbandry Final Report, 2002 (pdf)
Tot slot. Er is ook nog een film over het leven van de Samische Komi uit Rusland. Hier zien we een meer traditionele manier van het hoeden van rendieren.11
Zie de literatuurlijst voor de geraadpleegde literatuur.
Noten
Er bestaat geen consensus over de aantallen Samen. Sweden.se schat de populatie op 80.000 mensen, De meeste Samen wonen in Noorwegen, zo'n 50.000. In Zweden zijn dat er ongeveer 20.000, in Finland 6.000 en in Rusland 2.000.
Van de Zweedse Samen is ongeveer 10% actief in rendiersector.
Op de website Kiruna Lapland wordt de jaarlijkse cyclus van het hoeden van rendieren beschreven:
"Annual cycle
Reindeer herding requires that the Sámi communities have access to various grazing areas. As the seasons change, reindeer migrate between different grazing areas depending on the availability of food. This means that reindeer herding is a nomadic activity where the herding Sámi follow the natural movements of the reindeer or gather the herds to drive them to the right grazing area. The regional landscape is used for grazing, migration and calving. Climate and natural resources, weather, vegetation and precipitation also affect reindeer herding.
The herding year begins in April and May. Calves are born and the vajor (female reindeer) seek areas with rich grazing pastures. June is a calm month as the reindeer recover after the long winter. The reindeer also begin migrating towards the higher mountains where there is plenty of food, fewer insects and some respite from the hot summer sun. Calf branding is also carried out during this period. The summer months are important to the reindeer as they build up muscle and layers of fat to survive the coming winter.
Before the start of the rutting season in September, reindeer herding Sámi gather the male reindeer (known as sarv) for slaughter. September and October mean the arrival of the first nights of frost and snow. The reindeer migrate to other areas to graze. In early winter, November and December, the reindeer migrate to their winter grazing areas. The herding Sámi gather them and split them into winter groups and slaughter groups. The winter groups are kept apart during the winter in order to utilise the grazing areas in the best possible way. If the winter pasturelands are meagre, emergency support feeding is sometimes needed. When the reindeer herding year ends in April, migration to the calving sites begins. The reindeer have natural ‘comfort zones’ where they often stay as herds. These natural areas shrink as other industries claim the land."
De grafiek is ook afkomstig van deze website.
Zie Manker, Ernst (1975) People of Eight Seasons, the Story of the Laps. Svensk Förlags AB Nordbok
Sirges Sameby
- zie ook wikipedia: Sirges sameby
- Kaartje van de sameby Sirge: Sametinget.se waarop de kerngebieden en de trekroute zijn aangegeven.
- Overzicht van alle Zweedse Sameby: Sametinget.se
- Noorwegen kent zes zogenoemde reinbeiteområde die ieder weer zijn onderverdeeld in distrikten. De site Kilden geeft uitgebreide informatie over graasgebieden, trekroutes, distrikten etc.
- Finland kent 57 districten waarvan 13 voorbehouden aan de Samen. In Finland mogen ook niet-Samen rendieren houden.
Reindeer herders' Association, en Cooperatives in the map, van dezelfde organisatie.
toelichting over kralen volgt nog
https://www.sametinget.se/9410
Icenews bericht:
Hundreds of reindeer drown in Lapland accident
By Jens 10:03 am November 20, 2009
A herd of over 400 reindeer have drowned after the ice they were crossing gave way, sending them plunging into freezing waters.
The reindeer were travelling to their winter pastures from their base in northern Sweden’s Jokkmokk area when they drowned in the river, reports The Local. The herd was part of a larger group of around 3,000 animals who were making the river crossing when the tragedy occurred.
The route has been used on numerous occasions previously without incident. ”The ice suddenly gave way and hundreds of reindeer fell into the water,” said the chairman of the Sirges Sami settlement in Jokkmokk Bertil Kielatis. “Now we are working to recover the animals that have drowned,” he added.
Sirges is the largest Sami village in Sweden and contains some 300 inhabitants of which 90 are reindeer herders. The accident represents a significant financial loss for the group and will have a serious impact across the local community. ”It’s a tragedy in many ways,” said Kielatis. ”Not only for the reindeer that suffered but for the herders who were helpless to save their animals.”
Kielatis said that the route taken was in no way unusual and the methods used were commonplace. The reindeer were herded using snow-mobiles along with helicopter assistance. ”This is how we usually work nowadays when leading a large herd up or down from the mountains,” he stated.
bron: Icenews 20 november 2009.
Benjaminsen 2015 schrijft over dit verschijnsel het volgende:
The manner in which the snow falls and how it is transformed by wind and weather is of decisive importance for access. Mild weather and wet snow followed by sharp cold will produce a hard layer of snow or, in the worst case ice, either directly on the ground or as one or more layers further up in the snow cover. Pastures become ‘locked’ and the reindeer starve, regardless of how much lichen or grazing may lie under the snow. In the most extreme cases, it will not be possible to access any food below the snow, and the only available nutrition will be lichen growing on trees. Such winters are rare, and more often only some part of the pastures are ‘locked’ in this way. Reindeer herders may grade and describe such conditions using expres- sions such as rudneguohtun, referring to access through holes in the snow, báikkuid guohtun (access in certain locations), and bieđggus guohtun (dispersed access). (Benjaminsen 2015 p69)
Ik voeg daar het volgende aan toe: Benjaminsen stelt dat zulke winters zeldzaam zijn. Vandaag de dag komt deze winters steeds vaker voor. (bron Rawlence, De boomgrens opzoeken)
Bron: Tor A. Benjaminsen, Hugo Reinert, Espen Sjaastad & Mikkel Nils Sara
(2015) Misreading the Arctic landscape: A political ecology of reindeer, carrying capacities, and overstocking in Finnmark, Norway, Norsk Geografisk Tidsskrift - Norwegian Journal of Geography, 69:4, 219-229, DOI: 10.1080/00291951.2015.1031274
Zie ook het artikel van de Wereldbank uit 2008: Anders Oskal Old Livelihoods in New Weather hierin lezen we o.a. : "For example, the study concluded that 10 years of climate change in the Arctic is equivalent to 25 years of climate change elsewhere in the world (ACIA 2004). Reasons for this include reduction of Arctic snow and ice-covers and diminishing reflec- tion of sunlight. "
Håkan Stenlund schfijt op de website van Swedish lapland het volgende over Jon Tomas Utsi
Craftsman Jon Tomas Utsi sits in a workshop in Porjus working on an engraved piece for a bone-handled knife. Jon Tomas has crafted traditional Sámi artefacts all of his life, as did his forefathers. He began selling his works at the Jokkmokk winter market at the age of ten. In Jokkmokk, he studied his craft and later became a teacher at Samiska Folkhögskolan for a while. Here, in Jokkmokk, his works are always exhibited at the Ájtte museum during the market. Jon Tomas gathers all of the materials himself, and he works mostly in burl*, curly birch and reindeer antler, of course. We chat about reindeer antler, and I am a little surprised when he says that he only works with shed antler and that it makes no difference if it has been lying on the ground.
– How do you mean? Isn’t it degraded by the elements?
– No; in fact, it isn’t. The antlers just get a bit more patina. Of course, there’s a limit to how long they can be exposed to the weather and wind, but that just gives the material more character.
Jon Tomas’s family were forced to move from Karesuando in the early 1900s. His great-grandfather brought his herd and his children to Vájsáluokta in Sirge village. While he combines different traditions, Jon Tomas has also added his own individual touch. His work is Sámi duodji, genuine Sámi craftsmanship, and his engravings and ornamentation also follow Sámi tradition. In addition, he decorates his knives with fantastic reindeer motifs. Since his youth, this type of art, crafted from recovered shed reindeer antlers, has been his principal source of income. This is a beautiful form of recycling and sustainability.
* A burl is a tree growth in which the grain has grown in a deformed manner. Commonly found in the form of rounded outgrowths.
bron: Swedish lapland
Nog uitwerken bron o.a. Østmo and Law / Mis/translation, Colonialism, and Environmental Conflict 359
Yngve Ryd beschrijft in zijn boek Snö meer dan 300 woorden.
De wereldbank schrijft: "Sámi reindeer herders have over 200 analytical expressions for snow and snow change in their language, and over 400 for reindeer, which represent an integral part of reindeer herder- s’ traditional knowledge. When referring to “traditional knowledge,” we are not talking about outdated knowledge, but rather critical knowledge used by reindeer herders in their everyday lives." (Anders Oskal, 2008, Old Livelihoods in New Weather)
Ryd, Yngve (2001) Snö - en renskötare berätter, Ordfront.
Eira, I.M. Magga e.a. (2010 Sámi Snow Terminology - Meaning and Usage in: Sámi dieđalaš áigečála, No. 2/2010, pp.3-24 (Samische versie)
De film Komi, a journey across the Arctic. De Komi zijn Samen die in Rusland wonen. De film is geregisseerd door Andreas Voigt en geproduceerd door Seppia Films, Barbara Etz Filmproduktion, France Télévisions & SWR. De film stamt uit 2016?
Zie ook de film "Taiga" van Hamid Sardar over het Mongolese nomadenbestaan.