start > cultuursite > Samische kunstenaars > Outi Pieski, beeldend kunstenaar

Outi Pieski, beeldend kunstenaar

werk in ontwikkeling

1. Inleiding

Outi Pieski

Outi Pieski (geb. 1973) is een Samische beeldend kunstenaar. Ze woont in zowel Ohcejohka (Utsjoki), in het uiterste Noorden van Finland en in Numminen een dorp nabij Helsinki in Zuid-Finland. Ze groeide op buiten Sápmi in Zuid-Finland en keerde als volwassene terug naar haar familiewortels. In 2000 behaalde ze haar masterdiploma aan de Academie voor Schone Kunsten in Helsinki, bij de afdeling schilderkunst. (Gallery Kristin Hjellegjerde)

Haar kunst omvat schilderijen, collages en installaties, waarbij realisme zich uitbreidt tot persoonlijke gevoelens en een gevoel van tijdloosheid. In Pieski's werk lijken natuur, cultuur en kunst verankerd te zijn in specifieke plaatsen, terwijl ze tegelijkertijd volledig universeel zijn.

Haar schilderijen en installaties zijn een verkenning van de de Noordelijke, arctische regio en tonen de onderlinge afhankelijkheid van natuur en cultuur. In haar werk combineert ze de Samische traditie van duodji met hedendaagse kunstpraktijken.

Haar werk wordt zowel in Sápmi als internationaal tentoongesteld. Haar werk hangt ook in tal van (semi)publieke ruimtes. Zo hangt haar werk Eatnu, Eadni, Eana in de vergaderzaal van het Finse Samische parlement. Dit werk is gebaseerd op de Risku een traditionele Samische zilveren broche die vaak wordt gedragen op de gákti, de Samische klederdracht (Zie verder de pagina duodji). Dit en veel ander werk laat goed zien dat ze stevig is verankerd in de Samische duodji vanwaaruit Outi Pieski tot nieuwe kunstvormen komt. Pieski richt zich vooral op objecten die dicht bij het lichaam staan, zoals hoofddeksels, broches, sjaals, lepels en wandelstokken (Haugdal 2024).

Veel van Pieski’s gebouwgerelateerde kunst kan in letterlijke zin als decoratie worden gezien. Ze hangt kleurrijke textielen aan het plafond of voegt ornamenten aan de muur toe. Soms gebruikt ze zilver en messing, materialen die traditioneel werden beschouwd als bescherming tegen het kwaad, en die een spirituele dimensie toevoegen aan de openbare kunst. Ze put vaak uit de zachte textieltradities van vrouwen, wat haar werk een feministische of moederlijke dimensie geeft. Deze kunstwerken versieren niet alleen het gebouw, maar geven het en zijn gebruikers ook identiteit (Haugdal 2024).

2. Project Ládjogahpir 2017

Sinds 2017 werkt Pieski samen met archaeoloog Eeva-Kristiina Nylander (voorheen Harlin) in een project met de titel Máttaráhku ládjogahpir / De trotse hoed van de voormoeders. In dit project gaan kunst en historisch onderzoek samen.

Pieski 2019 return to Máttaráhkká

Dit project onderzoekt de complexe geschiedenis en nalatenschap van de ládjogahpir, de hoornhoed, een traditionele hoofdtooi van Samische vrouwen.

De ládjogahpir is een kroonachtig hoofddeksel dat door inheemse Samische vrouwen werd gedragen vanaf het midden van de achttiende eeuw tot het einde van de negentiende eeuw in de noordelijke delen van Sápmi in Noorwegen en Finland. Spectaculair en rijkelijk versierd: het onderste deel van de hoed is een strakke muts, gedecoreerd met kleurrijke stoffen of linten, terwijl de fierra, een hoge, gebogen houten uitstulping, de achterkant van het hoofd siert.

Pieski en Nylander omschrijven hun project als rematriëring (een feministische uitbreiding van repatriëring) en als craftivisme ("handwerkactivisme", een vorm van activisme die handwerk als medium gebruikt en tegelijkertijd de deelnemers meer kracht geeft) 1. Ze benadrukken het belang van het zorgdragen voor de nalatenschap van de voormoeders en hoe vrouwen onderling vaardigheden en ideeën delen.

Het inventieve en diepgaande onderzoek van Nylander en Pieski bracht hen naar archieven, collecties en bibliotheken in heel Europa, wat resulteerde in een opmerkelijke inventaris en visuele geschiedenis van alle bekende ládjogahpirs. Het project verbeeldt de dramatische gebeurtenissen rondom de geschiedenis van de hoed, inclusief haar verdwijning en haar spectaculaire terugkeer.

Elle Valkeapää

De hoed werd onder invloed van de de Laestadiaanse beweging, een piëtistische stroming uit de jaren 1840, verboden. De beweging vond dat mensen rouwend naar de kerk moesten komen en eenvoudige kleding moesten dragen. De ládjogahpir past daar niet bij. Bovendien werd het opvallende houten element, de fierra, geassocieerd met de duivel. Vele hoornhoeden en hun houten frames werden in het vuur gegooid. Er zijn mede daardoor slechts ongeveer zestig hoornhoeden bewaard gebleven met name in museumcollecties.

De ládjogahpir kan vandaag de dag worden gezien als een symbool van een nieuw dekoloniaal feminisme aldus Pieski en Harlin:

Veel van de oorspronkelijke betekenis van de ládjogahpir is verloren gegaan, net als grote delen van de bredere geschiedenis van Samische vrouwen. Toch, nu de hoed opnieuw wordt gemaakt en gedragen, zal hij nieuwe betekenissen omarmen en huisvesten. De ládjogahpir kan vandaag de dag worden gezien als een symbool van een nieuw dekoloniaal feminisme, een boodschap van onze voormoeders die nog altijd naast ons leven. Er is iets buitengewoon krachtigs en bijzonders aan Samische vrouwen die deze hoed nu opnieuw dragen. De heropleving van de ládjogahpir is een stap in de richting van dekolonisatie.

Daarnaast zijn in het project ontmoetingen georganiseerd met hedendaagse Samische vrouwen, die hun duodji-vaardigheden, waarden, ideeën en dromen hebben gedeeld en zo hebben bijgedragen aan de heropleving van de ládjogahpir. Duodji is geen museale kunst maar maakt deel uit van een levende cultuur. In workshops kunnen vrouwen op basis van het oude ambacht tot nieuwe vormen komen. Steeds meer vrouwen dragen nu met trots de ládjogahpir. Pietski gaf zelf in 2017 het voorbeeld door op het jaarlijkse bal in de presidentiële residentie een eigentijdse hoornhoed te dragen. Toen Pieski op televisie te zien was terwijl ze de hand van de president schudde, stroomde haar Facebook-feed over van positieve reacties van Samische vrouwen:

"Krijgersprinses Outi! Ik kreeg zoveel kracht van jou!" – Pirita Näkkäläjärvi
"Ik heb gejoikt! Het juweelgewei van onze betovergrootmoeder" – Åsá Márgget Anti.3

Het project wil ook de historische positie van Samische vrouwen in ere herstellen. Vroeger, vóór de kolonisatie van Sápmi, hadden vrouwen een meer gelijkwaardige positie ten opzichte van de mannen. De ládjogahpir vertegenwoordigt de oude Samische kosmologie en een solide, gelijkwaardige relatie tussen de geslachten. Het staat symbool voor een samenleving die bloeide vóórdat koloniaal gendergeweld het heteropatriarchaat en westerse kennissystemen naar Sápmi bracht, aldus Pietski en Harlin (Harlin 2021).

boekkaft

Het project leidde tot verschillende internationale tentoonstellingen en een boek: Harlin, E.-K. and Pieski, O. (2020). Ládjogahpir máttaráhkuid gábagahpir. The Ládjogahpir - the foremothers’ hat of pride. Davvi Girji (Noord-Samisch en Engels).

Foto's van het project zijn te vinden op de website van Outi Pieski Máttaráhku ládjogahpir – Foremother´s Hat of Pride.

3. Kunstwerk AAhkA 2025

Na een nationale wedstrijd heeft Outi Pieski de opdracht gewonnen om een monumentaal meesterwerk te creëren voor het nieuwe regeringshoofdkwartier in Oslo. Het indrukwekkende kunstwerk van 50 meter hoog zal een centrale plek innemen in de grote piramidezaal bij de hoofdingang van het nieuwe A-blok en zal dag en nacht duidelijk zichtbaar zijn van buitenaf 4. De oplevering wordt verwacht in de loop van 2025. In het ontwerp staat de Ládjogahpir centraal.

Outi Pieski Ontwerp AAhkA

De titel van het kunstwerk is AAhkA. De hoofdletter 'A's in de titel zijn duidelijk een woordspeling op de naam van het piramidevormige 'A-blok', de locatie van het kunstwerk. Tegelijk heeft de titel een diepere betekenis. Aahka, ahkko of áhkku betekent in het Samisch grootmoeder, oude vrouw, wijze vrouw, beschermster. Het woord wordt ook gebruikt als naam voor heilige bergen, en de godin Moeder Aarde heet Máttaráhkká. Volgens kunstenaar Outi Pieski personifieert de vrouwelijke figuur in het kunstwerk AAhkA Moeder Aarde als 'een juridische entiteit'.

Op de plek waar het regeringsgebouw komt te staan hebben Samische vrouwen en mannen geprotesteerd tegen onrechtvaardige Noorse wetten. De verwijzing van AAhkA naar de culturele onderdrukking door de Noorse regering en de ingrepen in de natuur van Sápmi kan niet worden genegeerd. De kolonisatie van Sápmi, die al eeuwen aan de gang is, escaleert nu verder onder het mom van ‘groene’ initiatieven en bedreigt zowel het natuurlijke milieu als de Samische levenswijze. De twee ministeries die hun kantoren in het A-blok zullen hebben – het Ministerie van Handel, Industrie en Visserij en het Ministerie van Klimaat en Milieu – nemen beslissingen die rechtstreeks de toekomst bepalen van de Samen, die diep verbonden zijn met en afhankelijk van hun natuurlijke omgeving. Dit is de context van AAhkA (Haugdal 2024).

4. Čohkiideapmi - Vallende sjaals, 2017

Pieski’s Čohkiideapmi / Falling Shawls / Vallende sjaals) uit 2017 is een installatie voor het Southbank Centre in Londen, bestaande uit 1000 hangende chevrons, elk gemaakt van 35 kleurrijke franjes 5.

De gebruikte materialen, vormen en felle kleuren verwijzen naar de sjaal die deel uitmaakt van de gákti, de traditionele Samische klederdracht. Zie bijvoorbeeld de foto van Pieski bovenaan het artikel. Het werk is gemaakt met dezelfde techniek en hetzelfde type draad dat wordt gebruikt bij het knopen van franjes aan de Samische sjaals.

Outi Pieski, Falling Shawls 2017

De kunstenaar werd bijgestaan door twaalf vrouwen die bedreven zijn in duodji, de Samische kunstnijverheid. Voor Pieski is deze samenwerking belangrijk:

Het was een geweldige ervaring om als gemeenschap samen te werken. Dat is juist wat de Samische kunstnijverheid zo bijzonder maakt: het sterke gemeenschapsgevoel. Je neemt deel aan een gezamenlijke traditie, houdt die in stand en draagt haar over aan jongere generaties, terwijl je haar tegelijkertijd vernieuwt. Elke kunstenaar haalt inspiratie uit de eigen leefwereld en duodji is altijd een deel geweest van mijn familie, zowel van mijn vaders als moeders kant. Het is een natuurlijke manier om deel uit te maken van de wereld en daarom is het voor mij vanzelfsprekend om het op te nemen in mijn artistieke praktijk (Pieski, interview 2018).

Pieski is in de eerste plaats schilder en ze beschouwt haar installaties als driedimensionale schilderijen.

Ik bekijk ze door de ogen van een schilder—als gekleurde ruimtes. Wanneer ik schilder, heb ik het gevoel dat een tweedimensionaal werk driedimensionaal zou moeten zijn, om er een tastbare ervaring aan toe te voegen. Veel van mijn schilderijen zijn geïnspireerd door de natuur in Sápmi, en hoewel je in dit werk niet direct een specifieke plaats of landschap herkent, hoop ik dat mensen een gevoel ervaren van 'in de natuur zijn'. Dat wanneer je dit werk binnenstapt, het voelt als een plek die je dierbaar is.

De sjaalstukken hangen op verschillende hoogtes en beslaan de volledige ruimte. Op sommige plekken hangen ze laag, bijna tot aan de grond. Elders zweven ze hoog boven de toeschouwers, dansend door de lucht als het noorderlicht (Vail). Falling Shawls nodigt de toeschouwer uit om binnen te treden en deel te nemen, en biedt een plek waar mensen samen kunnen komen. De sjaalachtige structuren lijken op een bijeenkomst van Samen in hun gákti. Je kunt het tegelijk ook zien als een bos waarin je kunt dwalen.

Pieski hoopt dat het werk als een landschap ervaren kan worden. Landschap is voor Pieski ook een handeling, een ervaring. Het is altijd een werkwoord. De omgeving en haar bewoners gaan niet aan elkaar vooraf. In Pieski’s sjaals zou het landschap—bebost of architectonisch—niet kunnen bestaan zonder de impliciete dragers van de kleding, de Samen. Ze zijn wederkerig en werken op elkaar in (In het Engels interagentive) (Vail 2024).

Deze en Pieski's andere grootschalige textielinstallaties vinden haar basis in duodji, zoals we hierboven al aangaven. Door deze (vaak door vrouwen beoefende) praktijk streeft Pieski ernaar om de heilige relaties tussen haar werk en haar voorouderlijk land te versterken. Dit concept staat bekend als ‘rematriatiering'. Zie noot 1. Gemaakt in samenwerking met andere Samische vrouwen, verstoren deze installaties de gangbare hiërarchie tussen hedendaagse kunst en toegepaste kunst, de kunstnijverheid (Persbericht Tate).
Omdat hedendaagse kunst vaak een hogere status heeft dan het ambacht duodji wil Pietski duodji binnen de traditie van de hedendaagse kunst brengen.

5. Project Rájácummá – Kus van de grens, 2017-2018

In 2017 werkte Pietski samen met kunstenaar-activist Jenni Laiti en muzikant-dichter Niillas Holmberg in het project Rájácummá – Kiss from the Border - Kus van de grens.

Rájácummá

Dit project bestaat uit een reeks kunstwerken die geplaatst zijn in het landschap en die delen van het stroomgebied van de Deatnu (de Tana rivier) afbakenen. Deze rivier vormt de moderne grens tussen Finland en Noorwegen—een grens die volledig in strijd is met de natuurlijke grenzen van de regio. Pietski:

We plaatsten de dichtregels in de grenszone langs de Deatnu om bewustzijn te creëren over het recht op Samische zelfbeschikking, dat is gebaseerd op een gelijke co-existentie met de natuur, op respect en bescherming. We schreven de gedichten in het Samisch omdat ze bedoeld zijn voor ons, de mensen die hier leven. Zo kunnen we ons gemeenschapsgevoel versterken en vertrouwen opbouwen in onze eigen bestuurscapaciteit. Wij zouden degenen moeten zijn die hierover beslissen (Pieski, interview 2018).

Het gedicht luidt als volgt:

land is the question, the answer is land
scoop the water along the stream, cut the branches along the grain
let the river be the bridge
clean water, the sacred song
lucky feather as an amulet
blessing
only take what’s needed
the answer is land 6

Ruwe Nederlandse vertaling:

land is de vraag, het antwoord is land / schep altijd water met de stroom mee, snijd altijd hout langs de nerf / laat de rivier de brug zijn / schoon water, het heilige lied / geluksveer als amulet / zegen / neem alleen wat nodig is / het antwoord is land

In Rájácummá wordt een onzichtbare grenslijn zichtbaar gemaakt met poëziemarkeringen, waarbij deze wordt geconfronteerd met de vloeiende scheiding van de Deatnu, ofwel de "Grote Rivier".

"Aangezien lokale [gemeenschapsleden] betrokken waren bij het tot stand komen van de regels, voelde het alsof het land zelf de gedichten schreef," zegt Holmberg. "Nu voelt Rájácummá als iets dat door ons is begonnen, maar eigendom is van de lokale gemeenschappen die eraan hebben bijgedragen."

Gebaseerd op een Samische opvatting over duurzaam leven, moedigt het gedicht mensen aan om landgebruik te zien als een voortdurende relatie die voortdurende zorg, onderhoud en vernieuwing vereist. In het Noord-Samisch luidt de eerste dichtregel: "gažaldat eana, vástádus eana," oftewel "land is de vraag, het antwoord is land." Door de nadruk te leggen op een levensvatbare co-existentie en door de kenmerken van de regio te benadrukken, openen Holmberg, Laiti en Pieski een gesprek over landbeheer en zelfbestuur door de lokale Samische gemeenschap. Zij stellen een "gelijke status voor natuur en mens voor, gebaseerd op wederkerigheid en respect."

Door kunstwerken op het land, met het land en voor het land te creëren en te delen, herdefiniëren deze kunstenaars wat het betekent om een kunstcarrière buiten de zuidelijke metropolen te centreren. Hoe kunnen we de kunstwereld "noordelijker" maken? Voor deze kunstenaars is het antwoord: het land. In plaats van naar het zuiden te trekken, bedenken circumpolaire kunstenaars creatieve oplossingen door kunst in de landschappen om hen heen te benadrukken en tentoon te stellen, en zichzelf los van de zuidelijke blik te representeren. Deze vindingrijkheid verbinden noordelijke volkeren in de hele circumpolaire regio. Kunst die voor, door en met het Noorden wordt gemaakt, is werk dat de toekomst vormgeeft (Hodgins 2023).

In dit en andere projecten zien we de activistische kant van Outi Pietski terug:

Ik geloof dat kunst een rol speelt in de wereld. Er zijn veel verschillende rollen nodig. Kunst is niet gebonden aan de dagelijkse realiteit; ze is vrij om visies te creëren, vragen te stellen en mogelijkheden te onthullen die anderen kunnen inspireren tot reële alternatieven. Er bestaat geen officiële Samische instantie met politieke invloed, maar er zijn wel veel activisten. Omdat er geen andere weg is om verandering teweeg te brengen, is de grassroots-beweging zeer actief. Ik geloof dat activisme in de toekomst alleen maar zal toenemen.

Zie ook de pagina Strijd over visrechten Deatnu/Tana rivier

5.1. Deatnu - de Tana rivier

Outi Pieski maakt ook enkele prachtige schilderijen van de Deatnu / de Tana rivier

Outi Pieski, Langzaam stroomt de Tana rivier | Tana rivier bij nacht

Deze schilderijen acryl op doek omgeven door franjes illustreren op een prachtige wijze de samensmelting van de duodji en moderne kunst.

Door haar schilderijen in te lijsten met zijden draden die lijken op de kleurrijke, sluierachtige franjes van de zijden Samische sjaals vestigt Pieski de aandacht op het feit dat deze landschappen daadwerkelijk bewoond zijn. Dit staat in contrast met hun desolate uitstraling in haar schilderijen en gaat in tegen het idee van het gebied als een zogenaamde terra nullius of ‘niemandsland’.

Het landschap heeft het menselijk leven in de regio gevormd, en menselijke activiteiten hebben op hun beurt het landschap beïnvloed. Hoewel Pieski’s landschapschilderijen doorgaans geen menselijke figuren of infrastructuur tonen, zijn sporen van menselijke aanwezigheid en creativiteit toch altijd voelbaar in haar werk, vaak via textiele elementen die verwijzen naar wat traditioneel wordt gezien als vrouwenkleding en -activiteiten. Zo gaan Pieski’s schilderijen in tegen gevestigde tegenstellingen tussen natuur en cultuur. In haar werk vloeien deze begrippen samen als twee kanten van dezelfde medaille (Grini 2017 p308).

Rivieren hebben de aandacht van Pieski. In het interview uit 2018 zegt ze:

In enkele van mijn recente schilderijen ben ik geïnteresseerd in hoe rivieren of bergen juridische rechten hebben gekregen, zoals in Aotearoa (Nieuw-Zeeland). Daar beschouwen mensen een rivier als hun voorouder. De Sámi ervaren en denken op een vergelijkbare manier. Ik wil hierover gesprekken voeren binnen onze gemeenschappen en onderzoeken hoe dit kan bijdragen aan milieubescherming.

Er zijn veel bedreigingen voor Sápmi: mijnbouw, de geplande Arctische spoorlijn, houtkap en meer. Het is positief dat inheemse kwesties wereldwijd meer aandacht krijgen. Het beschermen van inheemse rechten zou niet alleen inheemse volkeren aangaan—het zou een bredere impact kunnen hebben op milieu- en klimaatvraagstukken. De landrechten van inheemse volkeren kunnen helpen bij het verbeteren van veel zaken op grotere schaal. Je zou kunnen zeggen dat inheemse culturen over het algemeen een veel diepere kennis hebben over hoe je in harmonie met de natuur leeft dan westerse samenlevingen.
Decolonisatie gaat niet alleen over inheemse volkeren. Westerse landen zouden zichzelf ook moeten dekoloniseren (Pieski 2018, interview 2018).

6. Tot slot

Documentaire uit 2018 en interview met engelse ondertiteling, duur 13 1/2 minuten (EMMA - Espoo Museum of Modern Art). Lees ook de Transcriptie ondertiteling.

Interview met Outi Pieski

7. Bronnen

Gallery Kristin Hjellegjerde (online)
Grini, Monica (2017) Contemporary Sámi Art in the Making of Sámi Art History: The Work of Geir Tore Holm, Outi Pieski and Lena Stenberg, In: UiT Munin (online)
Harlin, Eeva Kristina en Outi Pieski (2021) Ládjogahpir Rematriated: Sámi Women and the Influence of Colonialism (online)
Elin Haugdal (2024) Monumental Duodji? Craft and Care in Outi Pieski’s Public Artworks, In: The Vessel nr 8 (online)
Hautala-Hirvioja, Tuija (2015) Reflections of the Past in: Jokela Timo & Glen Coutts (2015) Relate North Art, Heritage & Identity, hst 4
Hodgins, Laura (2023) Indigenous Circumpolar Land-Based Art Projects (online)
Nylander Eeva-Kristiina (voorheen Harlin) (2022) Ládjogahpir Rematriated - Decolonization of the Sámi women's hat of pride. In: Valkonen e.a. The Sámi World, Routledge p446-464
Persen, Heidi (2019) I formødrenes fotspor - Mahttaráhkkuid bálggái: En studie av hornluen som en sjøsamisk tradisjon, masterscriptie (online)
Vail, Fiona (2024) Enacted Landscapes: Sámi Naturecultures in Contemporary Duodji, IN: Canvas (online)

Zie ook de website van Outi Pieski, met veel van haar werk.